Nguyễn Phúc Đán là đích trưởng tử của Anh Duệ hoàng thái tử Nguyễn Phúc Cảnh, đích trưởng tôn của Hoàng đế Gia Long. Mẹ ruột của ông là Tống Thị Quyên, chưa rõ xuất thân. Ông chào đời vào năm 1798, khi đó Hoàng đế Gia Long vẫn còn xưng là Nguyễn vương cai trị ở Nam Hà. Năm 1801, không lâu trước khi Nguyễn vương tiêu diệt Tây Sơn thống nhất sơn hà, phụ thân của ông là Đông cung Cảnh qua đời vì bệnh đậu mùa khi còn rất trẻ.[1] Bấy giờ công lao ở Hoàng tử Cảnh trong công cuộc trung hưng nhà Nguyễn rất lớn, nên phần nhiều các quan đứng đầu là Nguyễn Văn Thành, quan Tổng trấn Bắc thành đều ủng hộ lập Hoàng tôn Đán kế ngôi đại thống theo đúng nguyên tắc của Nho giáo. Tuy nhiên Hoàng đế Gia Long lại có ý muốn chọn Hoàng tử thứ 4 là Đảm.

Năm 1814, bà nội của Hoàng tôn Đán là Thuận Nguyên hoàng hậu Tống Thị Lan bị bệnh mà mất. Bầy tôi tâu rằng theo lễ chế phải lấy Hoàng tôn Đán đứng chủ tự. Nhưng Gia Long lấy lý do Hoàng tử Đảm từ nhỏ đã được nuôi ở chỗ của Hoàng hậu, nên lấy Đảm chủ tự, bảo rằng:

Hoàng tử từng làm con của hoàng hậu, đã có giấy tờ, nên sai làm chủ tự, việc lớn của nhà nước không nên câu nệ theo lễ đích tôn thừa trọng như nhà thường.[2]

Nguyễn Văn Thành tâu rằng nếu làm thế thì trong văn tế khó dùng lời lẽ xưng hô sao cho hợp, Gia Long bảo rằng[2]

Con theo mệnh cha tế mẹ là việc danh chính ngôn thuận, có gì mà không nên.

Về sau Nguyễn Văn Thành vì ý muốn lập Hoàng tôn mà bị nhà vua ghét bỏ, sau đó dính phải vụ án bài thơ của con trai Nguyễn Văn Thuyên mà phải tự tử. Khoảng tháng 9 năm 1817, Hoàng tôn Đán được nhận phong Ứng Hòa công (應和公), em trai ông là Hoàng tôn Kính được phong làm Thái Bình công. Trước đó vào năm 1815, Hoàng tử Đảm đã được nhận phong làm Hoàng thái tử.

Đầu năm 1820, vua Gia Long băng hà, Thái tử Đảm kế ngôi, tức là vua Minh Mạng.[1] Năm 1823, Minh Mạng ban bài thơ Đế hệ thí và các bài thơ Phiên hệ thí, trong đó Đán đổi tên thành Mỹ Đường, là người đứng đầu đệ nhất chính hệ của Anh Duệ hoàng thái tử, được ban cho một bài thơ để đặt tên lót cho con cháu như sau:[2][3]

Mỹ Lệ Tăng Cường Tráng/Liên Huy Phát Bội Hương/Lệnh Nghi Hàm Tốn Thuận/Vỹ Vọng Biểu Khôn Quang.